Một số biện pháp giúp học sinh nâng cao năng lực bình giảng Văn học

1/ Cắt ngang để bình từng chi tiết , từng bộ phận , từng phần một .

+Ví dụ : : bình bằng cách cắt ngang từng chi tiết trong bài thơ “ Đoàn thuyền đánh cá  ”của Huy Cận ( cần dẫn dắt để học sinh tự đánh giá và cảm nhận được các chi tiết ) .Đây không phải hoàn  toàn bài thơ miêu tả cảnh lao động và người lao động trên biển , đúng hơn đây là khúc ca của người lao động đánh bắt cá trên biển .Ở đây cần khơi gợi để Học Sinh nhận thấy sự liên tục (mạch lạc)trong bài ca theo trình tự thời gian từ  khi ra đi cho đến lúc trở về được xâu chuỗi bằng các chi tiết hình ảnh biểu thị độc đáo : “ Câu hát căng buồm cùng gió khơi ”- Gió làm căng buồm nhưng ở đây câu hát cũng làm căng buồm cùng với gió . Thuyền đi không chỉ bằng sức của gió mà còn bằng sức mạnh của tâm hồn đầy hào hứng .

      Lại một chi tiết không dễ dàng giải thích về sự hòa hợp rất đẹp giữa con người và vũ trụ : Trăng sáng chiếu xuống làm cánh buồm sáng nên thành buồm trăng“ Thuyền ta lái gió với buồm trăng ; Cá sông lấp lánh ánh đèn hồng ;Cái đuôi em quẫy trăng vằng chóe ; Đêm thở sao lùa nước Hạ Long…” là những chi tiết ẩn dụ rất đẹp về cảnh biểm ban đêm cá hoạt động lấp lánh ánh trăng đèn . Chi tiết “ Gõ thuyền phải có nhịp trăng cao ” đòi hỏi phải có trí tưởng tượng . Tiếng gõ thuyền vang động đêm trăng , như theo nhịp trăng , các chi tiết nhịp trăng , quẫy trăng làm cho hoạt động đánh bắt cá nặng nhọc trở nên thú vị …..Vẫy bạc đuôi vàng lóe rạng đông -Cũng là chi tiết đẹp , thân cá đuôi cá vẫy vùng trong lưới phản chiêu ánh của rạng đông , bạc vàng vừa  màu sắc , màu ánh rạng đông chiếu vào cá hay đó cũng chính là những điều quí giá mà thiên nhiên  ban tặng cho biển trời đất nước Việt Nam ta …

+ Ví dụ : bình bằng cách cắt ngang từng bộ phận , từng phần

Khi bình giảng bài thơ Hồi hương  ngẫu thư của nhà thơ Hạ Tri Chương

.Giáo viên hướng dẫn học sinh tiếp cận và khám phá được sự độc đáo , ý vị của bài thơ theo mạch xúc cảm của từng phần :Từ nhận định thông qua nhan đề chữ “Ngẫu ”trong Hồi hương  ngẫu thư cho thấy nhà thơ không hề cố ý là thơ mà toàn bộ tâm trạng , tình cảm ông đều dồn nén đặt vào cái đích “ hồi hương ” Bài thơ là một bức tranh sinh hoạt rất giản dị , như giọng nói chân thành chân chất của quê nhà không hề trau chuốt.

Tiếp theo giáo viên dẫn dắt học sinh thảo luận , tìm thi pháp , bố cục nghệ thuật ( mạch cảm xúc ) của văn bản để thấy được điều đặc biệt là ở bài thơ này là ở các mối quan hệ ….ý tứ trong kết cấu nghệ thuật độc đáo bằng cách :

.Giáo viên cho học sinh nhận xét , đánh giá về nghề thuật kết cấu của bài thơ ?Bài thơ có thể  chia làm mấy phần , đánh giá nhận xét của em về dụng ý của kết cấu nghệ thuật ấy ?

.Học sinh suy nghĩ và trả lời theo ý kiến cá nhân , các học sinh khác nghe , nhận xét , đánh giá bằng các lời bình dưới sự định hướng , tìm hiểu của giáo viên và  đi đến kết luận :

       Bài thơ chỉ có bốn câu thì ba cấu trước mang hình thức “ tự đối ” tức là những cấu đầu tự tách ra thành hai vế đối trong nội bộ một dòng thơ . Riêng câu thứ tư không kết cấu lại , độc lập với ba câu trước .

                             Thiếu tiểu li gia ><lão đại hồi .

                             Hương vô cải >< mẫn mao tồi

                            Nhi đồng tương kiến >< bất tưởng thức

                                                        V

                                                        ^

                           Tiểu vấn : khách tòng hà xứ lai.

Tiếp theo giáo viên định hướng , phân tích , tìm hiểu về giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật của mỗi phần kết cấu nghệ thuật trên theo nhóm . Các ý được phân tích , bình giảng bằng đoạn văn ngắn thông qua phiếu học tập dưới sự chỉ đạo , dẫn dắt của giáo viên .

( Nhóm 1;2 tìm hiểu , đánh giá giá trị nghệ thuật và nội dung của ba câu thơ đầu

Nhóm 3;4 tìm hiểu , đánh giá giá trị nghệ thuật và nội dung của câu thơ cuối )

Ba câu trước mỗi câu tự tách ra thành hai vế đối nhau , để thể hiện thật rõ tâm trạng bồi hồi : Vừu buồn , vừa vui ; Nửa mừng , nửa tủi: Đây là tâm trạng rất thực của  người con bao năm xa cách quê hương giờ mới được trở về , buồn vui lẫn lộn , tủi tủi mừng mừng  .Như những ngọn triều tình cảm , như những đợt sóng trong lòng , không kìm nén được nhân vật trữ tình trong lòng – thoắt buồn , thoắt vui , thoắt mừng , thoắt tủi , khồng tự chủ được . Đọc lên, ta thấy bước chân hấp tấp , lập cập , líu ríu , và có cả những giọt nước mắt rơi ướt cả nụ cười trên môi .

   Dẫu đã bao năm làm quan , ra vào chốn lầu son gác tía, song ông lão 86 tuổi râu tóc bạc phơ vẫn là đứa con của quê hương “ vẫn giọng quê không đổi ” .

       Qua sự phân tích, đánh giá giáo viên hướng đãn học sinh tìm hiểu ý chốt đó là tình cảm , là tình yêu  quê hương  sâu nặng , bền chặt trong lòng nhà thơ  .

        Đến với câu thơ thứ tư(nhóm 3-4 ) : Đột ngột biết bao , hụt hẫng biết bao , mạch  thơ đang đi nhanh đến đây chững lại . Suốt ba câu thơ đầu đều là lời tủi mừng của người trở về . Đột ngột câu thơ thứ bốn tách ra vớt câu hỏi xa lạ của những bọn trẻ hồn nhiên . “Tiếu vấn khách tòng hà xứ lai ” . Sau tiếng cười , tiếng nói vô tư , trong trẻo của những đứa trẻ , ẩn dấu nỗi buồn thấm thía của cụ già – Ta xa quê lâu quá để giờ đây trở thành khách lạ trên quê hương mình . Phải chăng ,đây cũng là lời  “ tạ lỗi ” của đứa con với người  mẹ quê hương.

. Sau khi phân tích , bình giảng theo hướng kết cấu thi pháp nghệ thuật , giáo viên hướng dẫn học sinh đánh giá , nhận xét , bình phẩm tổng thể văn bản với nội dung :

       Toàn bài thơ khồng hề có một chữ nào nói về tình cảm mà tình cảm cứ hiện ra phập phồng , nao nức , xốn xang , tủi mừng trên từng câu thơ .Bài thơ xen lẫn buồn vui , xen lẫn tủi mừng , những cảm xúc đan xen nhau nhiều chiều ấy đều chân thật . Nào có định làm thơ đâu , chỉ là ngẫu nhiên “ ký họa ” nổi niền khi gặp lại quê nhà . Sinh động biết bao , chân thật biết bao . Có lẽ cũng vì thế mà hơn ngàn năm nay , bài thơ  vẫn được sự mến yêu của bao thế hệ người đọc .

2/ Bình giảng bằng cách hiểu và thâu tóm được linh hồn áng văn thơ để thấy được sự khen “ chê ” thấy được cái hay , cái đẹp của tác phẩm trên , những căn cứ thi pháp và quan điểm thẫm mỹ tiến bộ ( Phương pháp này dùng khi tìm hiểu khái quát về một tác phẩm ) .

      Ở phương pháp này , người bình thơ không phải muốn gì thì nói , phải dựa vào linh hồn của tác phẩm , không được bình thơ mà lại nói đến những chuyện không có gì dính dáng đến thơ . Cho nên, giáo viên cần hướng dẫn học sinh tìm hiểu nội dung tác phẩm văn học , hiểu nội dung của từng phần cho đúng , cho tận tường , đồng thời cũng cần hiểu rõ về hoàn cảnh ra đời của bài thơ . Bên cạnh đó cần có một cảm xúc , tình cảm trên cơ sở của sự hiểu biết khoa học .

Ví dụ : Khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu tác phẩm “ Truyện Kiều ” ở những yêu cầu như trên , giáo viên hướng dẫn học sinh cảm thụ khái quát về “ Truyện Kiều ” của Nguyễn Du với lời bình :

Vui buồn , tan hợp , mười mấy năm trời , xem đến chỗ giấy mộng “ đoạn trường ” tỉnh dậy mà căn duyên vẫn gỡ rối chưa rồi .Khúc đàn bạc mệnh gảy xong  mà oán hận vẫn còn chưa hả thì dẫu đời xa , người khất không được mục đích tận nơi , nhưng lời văn đã  tỏ ngậm ngùi , đau đớn như đứt ruột . Thế thì gọi tên là “ Đoạn trường tân thanh ” cũng phải  .

3/  Bình giảng văn học cần hướng dẫn học sinh chú ý tới việc khám phá những điểm nút , những từ khóa , những thi nhãn , những mạch ngầm để mở đường thưởng thức văn bản  chứ không che lấp hay thay thế văn bản nghệ thuật , đồng thời kết hợp với đối chiếu , so sánh .

       Ở phương pháp này yêu cầu người bình chú ý đến các chi tiết giàu ý nghĩa , các từ dùng đắt hoặc kết hợp đặc biệt từ sự độc đáo đó , tìm đến mạch lạc bên trong của bài thơ , bài văn , đặc biệt là khám phá những điều mới lạ trong sách giáo khoa chưa từng đề cập , chưa từng nói đến , để học sinh thỏa sức đánh giá , bình xét . Trong những trường hợp này câu hỏi phải có tính chính xác , rõ ràng , phải có màu sắc văn hóa , có khả năng khêu gợi  tình cảm cho học sinh .

+Ví dụ 1 : Ví dụ: Quay trở lại với câu hỏi mà tôi đã đề cập ở bài ca dao số 4 trong đề tài khoa học lần trươc đó là bài ca “ Những câu hát về tình yêu quê hương ,đất nước,con người ”

  “ Đứng bên ni đồng ,ngó bên tê đồng, mênh mông bát ngát

Đứng bên tê đồng ,ngó bên ni đồng, bát ngát mênh mông.

Thân em như chẽn lúa đòng đòng

Phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai.”

Trong quá trình  tổ chức hướng dẫn các em tim hiểu những nét nội dung và nghệ thuật cơ bản theo đúng chuẩn kiên thức kĩ năng, chúng ta đi tìm hướng mở cho học sinh cảm nhận những ẩn ý mới lạ ngòai SGK  bằng dạng câu hỏi : ? Cảm nhận của em  về hình ảnh “chẽn lúa đòng đòng” đang “ phất phơ dưới ngọn nắng hồng ban mai” ?Đây là loại câu hỏi vừa có màu sắc văn học,vừa có khả năng khêu gợi tình cảm, cảm xúc thẩm mĩ cho học sinh. Qua khảo nghiệm cho thấy các em đã cảm nhận theo nhiều chiều hướng như sau :

     . Là vẻ đẹp của thiên nhiên ,đất trời,vào buổi sáng ban mai trên một cánh đồng lúa bạt ngàn vô tận đang trong thời kì trổ bông.

     . Hình ảnh “ chẽn lúa đòng đòng ” tượng trưng cho cô gái dậy thì căng  đầy sức sống. Hình ảnh “ ngọn nắng ” thật độc đáo. Có em cảm nhận rằng : đã có “ ngọn nắng thì cũng phải có “ gốc nắng ” và gốc nắng phải chăng  chính là “ Mặt Trời ”.

       Những cảm nhận chưa có trong sách vở, hay trong quá trình dự kiến của giáo viên như thế làm cho bức tranh thiên nhiên thêm nhiều màu sắc, thêm giàu ý nghĩa để cho tâm hồn những đưa trẻ thêm dạt dào tình cảm, cảm xúc và quan trọng hơn là giáo viên  đã rèn luyện cho học sinh kĩ năng tìm tòi, khám phá, yêu thích môn học hơn. Sự khám phá những điều mới lạ đó có được chính là nhờ vào loại hình của kiểu câu hỏi có tính chất chính xác, rõ ràng, phải có màu sắc Văn học, có khả năng khiêu gợi tình cảm, xúc động thẩm mĩ cho học sinh.

+ Ví dụ 2 : Đến với văn bản “ Cảnh khuya ” của Hồ Chí Minh . Khi tìm hiểu Cảnh đêm  trăng của núi rừng Việt Bắc . Giáo viên cần dẫn dắt học sinh tìm hiểu , khám phá những điểm nút , những từ khóa của hai câu thơ đầu :

“ Tiếng  suối trong như tiếng hát xa

  Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa ..”

Đó là sự nhận xét đánh giá về âm thanh của tiếng suối , hình ảnh ánh trăng , bóng cây cổ thụ để thấy được bức tranh lung linh , sinh động của núi rừng Việt Bắc như sau :

Giáo viên cho học sinh thảo luận sau đó trình bày , nhận xét , đánh giá của nhóm bằng một đoạn văn nói về những điểm nút từ khóa

Nhóm 1; 2 Tìm hiểu vẻ đẹp trong câu thơ thứ nhất .

Với âm thanh của “ tiếng suối ” và “ tiếng hát ”, cảm nhận của em về nghệ thuật sử dụng từ ngữ cũng như vẻ  đẹp của thiên nhiên núi rừng Việt Bắc qua ngòi bút của Hồ Chí Minh ? Qua khảo nghiệm cho thấy các em đã mở ra nhiều sự tiếp nhận , khám phá , liên tưởng riêng như :

– Đó là âm thanh của tiếng suối trong vắt  vẳng lại từ xa trong một đêm khuya tĩnh lặng giữa chốn đại ngàn Việt Bắc .

– Là sự đồng điệu trong tâm hồn với thơ xưa của Nguyễn Trãi

“ Côn sơn suốt chảy rì rầm

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai ”

Nghe tiếng suối thi nhân ngỡ là “ tiếng đàn ” , là “ tiếng hát ”. Cách so sánh của người xưa tuy hay nhưng dù sao vẫn là âm thanh của tự nhiên liên tưởng đến âm thanh của tự nhiên . Còn Bác Hồ trong thời đại ngày nay đã so sánh tiếng suối ; Âm thanh của tự nhiên với tiếng hát phát ra từ con người . Điều ấy khiến cho thiên nhiên “ Tiếng suối ” của núi rừng Việt Bắc trở nên gần gủi với con người hơn . Điều đó lý giải vì sao thiên nhiên là bạn bè tri âm , tri kỷ biết chia sẻ vui buồn cùng Bác , tâm sự , trò truyện cùng Bác như : “ Trăng vào cửa sổ đòi thơ ;Việc quân đang bận xin chờ hôm sau … ; Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ ;Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ ; Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ”

.Nhóm 3;4 : Khám phá vẻ đẹp của câu thơ thứ hai với các chi tiết giàu nghệ thuật : hình ảnh trăng , điệp từ “ lồng ” ., hình ảnh cây “ cổ thụ ” …. Để thấy được bức tranh nhiều đường nét , màu sắc , hình các khối lung linh ánh sáng :

– Có nét đậm là hình dáng của vòm cây cổ thụ ở trên cao lấp lánh ánh trăng .

– Có nét mảnh , huyền ảo là bóng lá , bóng trăng  in vào khóm hoa , in lên mặt đất lấp lánh diệu kì…

– Bức tranh chỉ dùng hai màu sáng –tối mà tạo nên vẻ đẹp lung linh , hòa hợp của thiên nhiên , tạo vật . Điều đó được tác giả biểu hiện tập trung ở hai điệp từ : “ lồng ” . Đọc thơ ta ngỡ  “trăng” , “ cổ thụ” và “ hoa”  ba vật thể cánh nhau ngàn trùng , cao – thấp , lớn – bé , vậy mà vẫn “lồng” vào nhau , soi sáng cho nhau , nâng đỡ nhau , cùng nhau họa lên bức tranh thiên nhiên tuyệt mỹ .

Cách bình trên giúp học sinh năng lực khám phá , liên tưởng , thưởng thức văn học một cách hứng thú , tích cực .Từ đó học sinh nắm được kiến thức sâu và lâu bền hơn .